Co to jest ekonomia społeczna?
Ekonomia społeczna to sposób prowadzenia działalności, w którym najważniejsze jest pomaganie ludziom i rozwijanie społeczności, a nie tylko zarabianie pieniędzy. To trochę jak prowadzenie firmy, ale zamiast skupiać się na zysku, głównym celem jest wsparcie tych, którzy mają trudności, na przykład osób bezrobotnych, z niepełnosprawnościami czy seniorów.
W tym artykule wyjaśnimy, co dokładnie oznacza ekonomia społeczna, jakie ma cele i jak wpływa na codzienne życie społeczności lokalnych.
Jak ludzie rozumieją ekonomię społeczną?
Dla wielu osób ekonomia społeczna kojarzy się z działalnością charytatywną, fundacjami czy organizacjami, które pomagają potrzebującym. To skojarzenie nie jest błędne, ale ekonomia społeczna to coś więcej.
Najprościej mówiąc, to sposób prowadzenia działalności, gdzie głównym celem nie jest zarobek, ale dobro ludzi i społeczności. To może być:
- Spółdzielnia socjalna, która zatrudnia osoby bezrobotne i pomaga im wrócić na rynek pracy.
- Fundacja, która organizuje zajęcia dla osób z niepełnosprawnościami, aby mogły rozwijać swoje umiejętności.
- Kawiarnia społeczna, prowadzona przez organizację wspierającą młodzież w trudnej sytuacji życiowej.
Takie organizacje mogą zarabiać pieniądze, ale zamiast trafiać do właścicieli, zysk przeznaczają na pomoc innym lub rozwój swojej działalności.
To między innymi właśnie ta równowaga między działalnością ekonomiczną a społeczną jest kluczem do zrozumienia tego pojęcia.
Ekonomia społeczna – istotne cechy zgodnie z KPRES
Jednym z kluczowych dokumentów opisujących rolę ekonomii społecznej w Polsce jest Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej. Charakteryzuje on ekonomię społeczną za pomocą cech wspólnych oraz zasad funkcjonowania, które łączą różne podmioty funkcjonujące w obszarze ekonomii społecznej.
Za takie zasady, wyróżniające podmioty ekonomii społecznej, uznaje się:
- nadrzędność celów społecznych nad celami ekonomicznymi – podmioty działające w tej sferze nie kierują się maksymalizacją zysku, choć często prowadzą działalność sprzedażową np. gospodarczą,
- nadrzędność świadczenia usług dla członków, pracowników lub wspólnoty nad kategoriami bezwzględnego zysku – ważniejsze od zysku jest zapewnienie wsparcia np. pracownikom,
- samodzielne zarządzanie – podmioty działające w ekonomii społecznej są niezależne np. od instytucji publicznych,
- partycypacyjny proces decyzyjny –podmioty ekonomii społecznej bardzo często włączają w podejmowane decyzje osoby, na rzecz których działają np. pracowników,
- prowadzenie w sposób regularny działalności w oparciu o instrumenty ekonomiczne oraz ponoszeniu w związku z tą działalnością ryzyka ekonomicznego.
Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej definiuje to pojęcie w następujący sposób:
„Ekonomia społeczna – to sfera aktywności obywatelskiej i społecznej, która przez działalność gospodarczą i działalność pożytku publicznego służy: integracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych marginalizacją społeczną, tworzeniu miejsc pracy, świadczeniu usług społecznych oraz rozwojowi lokalnemu.”
Innymi słowy ekonomią społeczną będą te działania organizacji społecznych lub grup nieformalnych, które mają na celu:
- integrację zawodową i społeczną – wsparcie osób, które doświadczają trudności na rynku pracy lub są w trudnej sytuacji życiowej,
- tworzenie miejsc pracy dla osób, które z różnych powodów wypadły z rynku pracy (np. osób bezrobotnych lub niepełnosprawnych),
- świadczenie usług społecznych (np. opiekuńczych),
- rozwój lokalny.
Wątki 3 z 4 tych celów wybrzmiewają też w ustawie o ekonomii społecznej.
Definicja ekonomii społecznej według ustawy o ekonomii społecznej
W Polsce ramy prawne dla ekonomii społecznej zostały określone w ustawie o ekonomii społecznej z dnia 5 sierpnia 2022 roku. Zgodnie z ustawą:
Ekonomia społeczna to działalność podmiotów ekonomii społecznej na rzecz społeczności lokalnej w zakresie reintegracji społecznej i zawodowej, tworzenia miejsc pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz świadczenia usług społecznych, realizowaną w formie działalności gospodarczej, działalności pożytku publicznego i innej działalności o charakterze odpłatnym.
Rozłożymy teraz na czynniki pierwsze poszczególne elementy definicji.
Podmioty ekonomii społecznej
Podmioty ekonomii społecznej to szerokie grono organizacji, które nie działają w celu maksymalizacji zysku.
Znajdują się tutaj m.in.:
- organizacje pozarządowe – fundacje i stowarzyszenia,
- spółdzielnie socjalne,
- spółki z o.o. o charakterze non profit,
- spółdzielnie pracy, w tym spółdzielnie inwalidów i spółdzielnie niewidomych, oraz spółdzielnie produkcji rolnej,
- Zakład Aktywności Zawodowej (ZAZ) – podmiot wspierający osoby z niepełnosprawnościami poprzez zapewnienie im miejsc pracy w warunkach dostosowanych do ich potrzeb; oprócz zatrudnienia oferuje wsparcie rehabilitacyjne i rozwój kompetencji zawodowych,
- Warsztat Terapii Zajęciowej (WTZ) – placówka prowadząca zajęcia terapeutyczne i edukacyjne dla osób z niepełnosprawnościami, mające na celu rozwój umiejętności społecznych i zawodowych, przygotowując uczestników do podjęcia pracy lub samodzielnego funkcjonowania,
- Centrum Integracji Społecznej (CIS) – instytucja oferująca programy reintegracji społecznej i zawodowej dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym; CIS realizuje szkolenia zawodowe, wsparcie psychologiczne i praktyki zawodowe, pomagając uczestnikom w powrocie na rynek pracy,
- Klub Integracji Społecznej (KIS) – miejsce, gdzie osoby zagrożone wykluczeniem mogą uczestniczyć w zajęciach aktywizacyjnych, szkoleniach i warsztatach, rozwijając umiejętności społeczne i zawodowe, co ma na celu ich integrację ze społecznością i rynkiem pracy.
Cele ekonomii społecznej
Ustawa określa również cele ekonomii społecznej, do których należą:
- Reintegracja społeczna i zawodowa – wspieranie osób, które doświadczają różnego rodzaju trudności np. osób z niepełnosprawnością, osób bezdomnych.
- Tworzenie miejsc pracy – zwłaszcza dla osób, które mają trudności z odnalezieniem się na otwartym rynku pracy, takich jak osoby z niepełnosprawnościami, długotrwale bezrobotne czy seniorzy.
- Świadczenie usług społecznych – dostosowanych do potrzeb lokalnych społeczności, takich jak usługi opiekuńcze czy zdrowotne.
Podmioty ekonomii społecznej działają w ramach zrównoważonego rozwoju, łącząc cele społeczne, ekologiczne i ekonomiczne. Dzięki temu ekonomia społeczna staje się istotnym elementem polityki społecznej państwa oraz rozwoju lokalnych społeczności.
Warto też zauważyć, że pojęcie usług społecznych jest dosyć szerokie. Zgodnie z ustawą o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych obejmuje ono działania w zakresie:
- polityki prorodzinnej,
- wspierania rodziny,
- systemu pieczy zastępczej,
- pomocy społecznej,
- promocji i ochrony zdrowia,
- wspierania osób niepełnosprawnych,
- edukacji publicznej,
- przeciwdziałania bezrobociu,
- kultury,
- kultury fizycznej i turystyki,
- pobudzania aktywności obywatelskiej,
- mieszkalnictwa,
- ochrony środowiska,
- reintegracji zawodowej i społecznej.
Rodzaje działalności w ramach ekonomii społecznej
Ustawa o ekonomii społecznej wymienia tutaj:
- działalność gospodarczą,
- działalność pożytku publicznego,
- inna działalność o charakterze odpłatnym.
Działalność gospodarcza
Zgodnie z art. 3 Prawa przedsiębiorców:
„Działalnością gospodarczą jest zorganizowana działalność zarobkowa, wykonywana we własnym imieniu i w sposób ciągły.”
Mówiąc prościej, w tym wariancie podmiot ekonomii społecznej sprzedaje na rynku swoją ofertę, nierzadko konkurując ze zwykłymi firmami. Prowadzi sprzedaż nie dla maksymalizacji zysku, ale po to, by realizować swoje cele.
Działalność pożytku publicznego
Jest to działalność społecznie użyteczna tzn. realizująca cele społeczne, a nie cele prywatne, prowadzona przez określone podmioty (np. fundacje i stowarzyszenia) w tzw. sferach pożytku publicznego. Więcej o tym, co to jest pożytek publiczny pisaliśmy tutaj.
Inna działalność o charakterze odpłatnym
Tutaj chodzi o działalność zarobkową kół gospodyń wiejskich, działalność kulturalną lub oświatową.
Wartości ekonomii społecznej
Ekonomia społeczna opiera się na kilku kluczowych wartościach, które odróżniają ją od tradycyjnej gospodarki nastawionej na zysk. Należą do nich:
- Solidarność społeczna – wspieranie osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej i zawodowej.
- Partycypacja i demokracja – podejmowanie decyzji w sposób demokratyczny, najczęściej z udziałem pracowników.
- Odpowiedzialność społeczna – prowadzenie działalności w sposób etyczny, z poszanowaniem praw pracowników, środowiska naturalnego i społeczności lokalnych.
- Reinwestowanie zysków – przeznaczanie wypracowanego dochodu na cele społeczne, a nie na prywatne korzyści właścicieli.
Te wartości sprawiają, że ekonomia społeczna staje się narzędziem do budowania bardziej sprawiedliwego i zrównoważonego społeczeństwa.
Rola ekonomii społecznej w rozwoju lokalnym
Ekonomia społeczna odgrywa kluczową rolę w rozwoju lokalnych społeczności. Dzięki niej możliwe jest nie tylko tworzenie miejsc pracy, ale także wzmacnianie więzi społecznych, rozwój usług dostosowanych do potrzeb mieszkańców oraz promowanie postaw obywatelskich.
W praktyce oznacza to:
- Tworzenie miejsc pracy – szczególnie dla osób, które mają trudności z odnalezieniem się na otwartym rynku pracy.
- Rozwój usług społecznych – takich jak opieka nad seniorami, wsparcie rodzin, edukacja dzieci i młodzieży.
- Wzmacnianie więzi społecznych – poprzez angażowanie mieszkańców w lokalne inicjatywy.
- Promowanie zrównoważonego rozwoju – poprzez działania proekologiczne i prospołeczne.
Dzięki ekonomii społecznej społeczności lokalne mogą stawać się bardziej samodzielne, zintegrowane i odporne na kryzysy społeczne i gospodarcze.
Przykłady dobrych praktyk
W Polsce funkcjonuje wiele inspirujących przykładów przedsiębiorstw społecznych i inicjatyw opartych na ekonomii społecznej. Oto kilka z nich:
- Spółka Non-Profit „Naturalnie.Eco” – zajmuje się produkcją wyrobów tekstylnych z naturalnych surowców, tworząc miejsca pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem zawodowym; działa zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju i odpowiedzialności społecznej,
- Fundacja „Podaj Dalej” – wspiera osoby z niepełnosprawnościami poprzez programy aktywizacji zawodowej i społecznej,
- Stowarzyszenie „Otwarte Drzwi” – prowadzi działania na rzecz reintegracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych oraz zagrożonych wykluczeniem.
- Przedsiębiorstwo Społeczne „Food & Life” – działa w Skawinie, koncentrując się na produkcji i sprzedaży produktów gastronomicznych oraz organizacji obsługi cateringowej; zatrudnia osoby z niepełnosprawnościami oraz wykluczone społecznie, oferując im stabilne warunki pracy.
- Wielobranżowa Spółdzielnia Socjalna „Arte” – specjalizuje się w usługach poligraficznych, reklamowych oraz organizacji szkoleń; zatrudnia osoby długotrwale bezrobotne oraz z niepełnosprawnościami, pomagając im w powrocie na rynek pracy.
- Przedsiębirostwospołeczne.pl non profit spółka z o.o. – w ramach usług społecznych zajmujemy się pobudzaniem aktywności obywatelskiej, a dodatkowo jesteśmy też przedsiębiorstwem społecznym o celu reintegracyjnym.
Te przykłady pokazują, jak przedsiębiorstwa społeczne w Polsce skutecznie łączą działalność gospodarczą z misją społeczną, wspierając lokalne społeczności i osoby zagrożone wykluczeniem.
Wyzwania stojące przed ekonomią społeczną
Mimo licznych korzyści, ekonomia społeczna napotyka również na wyzwania. Do najważniejszych z nich należą:
- Brak świadomości i wiedzy – wiele osób i instytucji nadal nie zna potencjału ekonomii społecznej ani możliwości współpracy z podmiotami społecznymi.
- Trudności finansowe – podmioty ekonomii społecznej często borykają się z problemami w zakresie pozyskiwania kapitału i utrzymania płynności finansowej.
- Biurokracja – formalności związane z zakładaniem i prowadzeniem podmiotów ekonomii społecznej mogą być skomplikowane, zwłaszcza dla osób początkujących.
- Konkurencja na rynku – podmioty ekonomii społecznej często muszą konkurować z tradycyjnymi firmami, co wymaga odpowiednich kompetencji i zasobów.
Pokonywanie tych wyzwań wymaga wsparcia ze strony instytucji publicznych, sektora prywatnego oraz społeczeństwa obywatelskiego.
Ekonomia społeczna – próba prostej definicji
Ekonomia społeczna nie jest prostym pojęciem. Właśnie dlatego chcę zaproponować Ci krótkie i możliwie proste ujęcie tego tematu.
Ekonomia społeczna to sposób prowadzenia działalności, w którym najważniejsze jest pomaganie ludziom i rozwijanie społeczności, a nie tylko zarabianie pieniędzy. Firmy i organizacje działające w ramach ekonomii społecznej, takie jak spółdzielnie czy fundacje, przeznaczają swoje zyski na wsparcie osób w trudnej sytuacji, tworzenie miejsc pracy i realizację działań pożytecznych dla lokalnej społeczności.
Podsumowanie
Ekonomia społeczna to nie tylko koncepcja teoretyczna, ale przede wszystkim praktyczne podejście do rozwiązywania problemów społecznych poprzez działania gospodarcze. Łączy w sobie wartości solidarności, odpowiedzialności społecznej i partycypacji, oferując realne korzyści zarówno jednostkom, jak i społecznościom lokalnym.
Dzięki wsparciu instytucji publicznych, zaangażowaniu społeczności i współpracy z sektorem prywatnym, ekonomia społeczna ma szansę na dalszy rozwój, stając się ważnym elementem gospodarki zorientowanej na człowieka i dobro wspólne.
