Jaką formę prawną wybrać, by działać społecznie? Poradnik dla początkujących
Chcesz zaangażować się w działania społeczne? Myślisz o realizacji projektów lokalnych, organizowaniu warsztatów, zbieraniu funduszy lub tworzeniu inicjatyw wspierających innych? Zanim założysz fundację, poznaj inne formy prawne, które mogą pomóc Ci działać skutecznie i legalnie.
Wielu społeczników zaczyna od działania: organizują pomoc, prowadzenie warsztatów, animację lokalną czy inicjatywy edukacyjne. Ale szybko pojawia się pytanie: „Czy muszę mieć fundację, żeby to robić legalnie?” Odpowiedź brzmi: niekoniecznie.
Po pierwsze, możesz naprawdę zrobić całkiem dużo bez zarejestrowanej organizacji pozarządowej, czy podmiotu non profit. W tym temacie odsyłam Cię do tego artykułu.
Po drugie, jest wiele różnych form prawnych, które mogą wchodzić w grę.
Zacznijmy jednak od tego, dlaczego w ogóle warto działać społecznie.
Dlaczego warto działać społecznie?
Działalność społeczna to nie tylko pomaganie innym – to również ogromna szansa na rozwój osobisty, budowanie relacji i realny wpływ na otoczenie. Niezależnie od tego, czy organizujesz piknik sąsiedzki, uczysz dzieci programowania, czy tworzysz miejsce pracy dla osób z niepełnosprawnością – działasz na rzecz dobra wspólnego. Co możesz zyskać? Między innymi:
- satysfakcję z tworzenia zmiany,
- rozwój kompetencji (organizacyjnych, liderskich, komunikacyjnych),
- nowe znajomości i sieci współpracy,
- możliwość realnego wpływania na decyzje lokalne,
- szansę na zdobycie dofinansowania i realizację swoich pomysłów.
Jeśli czujesz, że chcesz działać – warto poznać formy prawne i formy zaangażowania, które pomogą Ci robić to skutecznie i bezpiecznie. Na działalność społeczną pozwala wiele różnych form organizacyjnych. Oto najważniejsze z nich:
Grupa nieformalna
Nie jest to jeszcze formalnie organizacja, czy podmiot. Przez to nie wymaga rejestracji. Możesz razem z innymi zorganizować wydarzenie, kampanię czy akcję pomocową. Jeśli jednak chcecie ubiegać się o dotacje, będziecie potrzebowali tzw. operatora (np. fundacji), który formalnie podpisze umowę.
Kiedy warto? Gdy chcesz działać szybko, spontanicznie i bez formalności. Idealna na start – do organizacji wydarzenia, kampanii, akcji edukacyjnej czy sąsiedzkiego projektu. Sprawdza się tam, gdzie niepotrzebne są umowy czy granty formalne.
Zalety:
- brak formalności,
- szybkość działania,
- duża elastyczność,
- brak kosztów założenia.
Wady:
- brak możliwości podpisywania umów,
- brak dostępu do dotacji,
- brak osobowości prawnej,
- konieczność działania przez operatora.
Komitet społeczny
To forma pozwalająca na legalne zbieranie pieniędzy w przestrzeni publicznej – do puszek, skarbonek czy podczas wydarzeń. Aby go utworzyć, wystarczy trzech członków i prosty akt założycielski. Komitet zgłasza zbiórkę na portalu zbiorki.gov.pl i działa przez czas trwania konkretnej akcji.
Kiedy warto? Gdy planujesz przeprowadzić zbiórkę publiczną – np. na leczenie, pomoc sąsiedzką, doposażenie świetlicy czy wyjazd dzieci. Komitet daje legalną możliwość zbierania pieniędzy bez zakładania fundacji czy stowarzyszenia.
Zalety:
- szybka i bezpłatna rejestracja,
- możliwość prowadzenia zbiórek publicznych,
- prosty skład osobowy,
- jasno określony cel.
Wady:
- ograniczony czas trwania zbiórki,
- konieczność rozliczenia i sprawozdawczości,
- brak osobowości prawnej,
- brak możliwości podejmowania innych działań.
Stowarzyszenie zwykłe
Stowarzyszenie zwykłe to uproszczona forma organizacyjna przeznaczona dla minimum trzech osób. W odróżnieniu od stowarzyszenia rejestrowego, nie posiada osobowości prawnej – jest tzw. ułomną osobą prawną. Stowarzyszenie zwykłe, mimo że nie posiada osobowości prawnej może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywane.
Mimo ograniczeń, stowarzyszenie zwykłe pozwala na prowadzenie lokalnych działań społecznych, organizację wydarzeń, występowanie o niektóre dotacje czy zawieranie umów. Trzeba jednak pamiętać, że członkowie będą często ponosili osobistą odpowiedzialność za zobowiązania organizacji.
“Każdy członek odpowiada za zobowiązania stowarzyszenia zwykłego bez ograniczeń całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi członkami oraz ze stowarzyszeniem. Odpowiedzialność ta powstaje z chwilą, gdy egzekucja z majątku stowarzyszenia zwykłego okaże się bezskuteczna.”
Podstawa prawna: art. 40 ust. 1a ustawy prawo o stowarzyszeniach
Warto przy tym podkreślić, że zgodnie z ust. 1b powyższe nie stanowi przeszkody do wniesienia powództwa przeciwko członkowi stowarzyszenia zwykłego, zanim egzekucja z majątku stowarzyszenia zwykłego okaże się bezskuteczna
Poza tym stowarzyszenie zwykłe nie może prowadzić działalności gospodarczej i działalności odpłatnej pożytku publicznego. To dobry wybór dla początkujących grup sąsiedzkich lub inicjatyw, które dopiero rozwijają swoją działalność.
Kiedy warto? Gdy działasz z małą grupą osób, ale potrzebujecie już prostego narzędzia do podpisywania umów, wypożyczania sal czy ubiegania się o lokalne dotacje. Świetne dla grup nieformalnych, które chcą nadać sobie lekki formalny charakter.
Zalety:
- prosta procedura rejestracji (wpis u starosty),
- możliwość zawierania umów,
- dostęp do niektórych dotacji,
- brak kosztów założenia.
Wady:
- brak osobowości prawnej,
- odpowiedzialność osobista członków stowarzyszenia,
- brak możliwości prowadzenia działalności sprzedażowej,
- mniejsze zaufanie niektórych instytucji.
Stowarzyszenie rejestrowe
Stowarzyszenie rejestrowe to forma organizacji pozarządowej posiadająca osobowość prawną, co daje jej większe możliwości działania niż stowarzyszenie zwykłe. Powstaje z inicjatywy co najmniej 7 osób, które uchwalają statut, zakładają zarząd i zgłaszają organizację do KRS.
Może prowadzić działalność odpłatną i gospodarczą, zatrudniać pracowników, aplikować o szeroki zakres dotacji, a także – po spełnieniu odpowiednich warunków – działać jako przedsiębiorstwo społeczne. To dobra forma dla tych, którzy chcą działać wspólnie i demokratycznie, dzieląc się odpowiedzialnością i decyzjami.
Kiedy warto? Gdy masz większy zespół (min. 7 osób), jasno określone cele i chcesz pozyskiwać poważniejsze granty, np. z ministerstw czy samorządów. Dobre dla organizacji, które chcą działać transparentnie i długofalowo.
Zalety:
- osobowość prawna,
- szerokie możliwości pozyskiwania środków,
- możliwość zatrudniania,
- demokratyczna struktura.
Wady:
- formalności przy zakładaniu,
- bardziej skomplikowana struktura z zarządem i komisją rewizyjną,
- wymóg 7 członków.
Więcej nt. wad i zalet stowarzyszenia znajdziesz w tym artykule.
Fundacja
Fundacja to organizacja pozarządowa zakładana przez jedną lub więcej osób, które w akcie notarialnym deklarują wniesienie majątku (najczęściej minimum 1000–2000 zł). Posiada osobowość prawną, co oznacza, że może zawierać umowy, zatrudniać pracowników i ubiegać się o finansowanie z różnych źródeł. Działa w oparciu o statut i zgodnie z wolą fundatora – osoba ta może mieć trwały wpływ na organizację poprzez zapisy statutu i wybór władz.
Zachęcamy do obejrzenia naszego krótkiego filmu nt. fundacji.
Poza tym fundacja może prowadzić działalność odpłatną i gospodarczą, a także ubiegać się o status przedsiębiorstwa społecznego, jeśli spełni odpowiednie kryteria. Jest szczególnie przydatna dla osób, które chcą mieć większą kontrolę nad kierunkiem rozwoju organizacji.
Kiedy warto? Gdy masz konkretną wizję i chcesz mieć większą kontrolę nad jej realizacją. Fundacja sprawdzi się, jeśli chcesz prowadzić działania eksperckie, edukacyjne, naukowe czy opiekuńcze i pozyskiwać środki z 1,5% podatku dochodowego od osób fizycznych (po uzyskaniu statusu organizacji pożytku publicznego), dotacji czy grantów.
Zalety:
- duża autonomia fundatora,
- osobowość prawna,
- możliwość prowadzenia działalności gospodarczej,
- rozpoznawalna i atrakcyjna dla darczyńców i sponsorów.
Wady:
- konieczność wniesienia majątku,
- bardziej sformalizowane zarządzanie,
- zwykle mniejsza demokratyczność w porównaniu do stowarzyszenia,
- konieczność ustanowienia zarządu.
Więcej nt. wad i zalet fundacji znajdziesz tutaj.
Koło Gospodyń Wiejskich
Koła Gospodyń Wiejskich (KGW) to tradycyjna forma aktywności społecznej na wsi, która w ostatnich latach zyskała nowe możliwości dzięki ustawie z 2018 roku. KGW można zarejestrować w Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR), co umożliwia im korzystanie ze wsparcia finansowego i prowadzenie działalności sprzedażowej (np. sprzedaż produktów lokalnych, rękodzieła, organizacja wydarzeń).
Koła gospodyń wiejskich mogą mieć siedzibę na terenie wsi, sołectw położonych w granicach administracyjnych miast oraz miast do 5000 mieszkańców.
Jakie są cele statutowe KGW? Koło gospodyń wiejskich w szczególności:
- prowadzi działalność społeczno-wychowawczą i oświatowo-kulturalną w środowiskach wiejskich,
- prowadzi działalność na rzecz wszechstronnego rozwoju obszarów wiejskich,
- wspiera rozwój przedsiębiorczości kobiet,
- inicjuje i prowadzi działania na rzecz poprawy warunków życia i pracy kobiet na wsi,
- upowszechnia i rozwija formy współdziałania, gospodarowania i racjonalne metody prowadzenia gospodarstw domowych,
- reprezentuje interesy środowiska kobiet wiejskich wobec organów administracji publicznej,
- rozwija kulturę ludową, w tym w szczególności kulturę lokalną i regionalną.
Kiedy warto? Jeśli mieszkasz na wsi i chcesz wspólnie z innymi działać lokalnie, organizować wydarzenia, zdobywać fundusze z ARiMR i prowadzić drobną działalność gospodarczą – np. rękodzieło czy przetwórstwo.
Zalety:
- uproszczona rejestracja (brak rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym; wymagany jest wpis w ewidencji ARiMR),
- dedykowane wsparcie i dotacje (w zależności od liczby członków od 8 do 10 tys. zł.) z ARiMR,
- możliwość działalności sprzedażowej (sprzedaż wyrobów sztuki ludowej, w tym rękodzieła i rzemiosła ludowego i artystycznego, żywności regionalnej oraz biletów wstępu na występy artystyczne koła),
- wsparcie lokalnej aktywności.
Wady:
- ograniczona dostępność (głównie do wsi),
- ograniczenia celów ustawowych,
- duża liczba założycieli (minimum 10 osób),
- ograniczony zakres działań.
Zastanawiasz się nad rozpoczęciem działalności społecznej? Polecamy Ci kurs online: „Czy sektor non profit to coś dla Ciebie?”.
Spółdzielnia socjalna
Spółdzielnia socjalna to forma prawna przeznaczona do prowadzenia przedsiębiorstwa społecznego, której głównym celem jest zatrudnianie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (np. bezrobotnych, osób z niepełnosprawnościami). Zakłada ją co najmniej 3 osoby fizyczne lub 2 osoby prawne (np. fundacja i gmina).
Spółdzielnia socjalna łączy działalność gospodarczą z misją społeczną. Jej członkowie są jednocześnie współwłaścicielami, pracownikami i współdecydującymi o kierunkach działania. Można w niej zatrudniać na etacie, a zysk jest reinwestowany – nie trafia do prywatnych kieszeni.
Kiedy warto? Gdy zależy Ci na tworzeniu miejsc pracy dla osób z trudnościami życiowymi i masz plan na działalność dochodową – np. gastronomię, usługi porządkowe czy rękodzielnicze. Dobra opcja dla gmin i fundacji, które chcą łączyć biznes i misję.
Zalety:
- możliwość zatrudniania osób wykluczonych,
- dostęp do dedykowanych dotacji PUP i PFRON, w tym również po uzyskaniu statusu przedsiębiorstwa społecznego do dotacji z OWES,
- wspólne zarządzanie i współwłasność.
Wady:
- obowiązek zatrudniania członków,
- formalności związane z podejmowaniem decyzji,
- dosyć restrykcyjne przepisy prawne (np. sankcja w postaci likwidacji w przypadku niezgodnego z ustawą podziału nadwyżki bilansowej).
Chcesz dowiedzieć się więcej? Sprawdź ten artykuł.
Spółka z o.o. non profit
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością może również charakter non profit pod warunkiem że jej umowa zawiera odpowiednie zapisy – np. zakaz wypłaty zysku udziałowcom. Spółka non profit może prowadzić działalność gospodarczą, ale także działalność odpłatną pożytku publicznego. Może też ubiegać się o dotację na działalność społeczną.
To forma dobra dla tych, którzy chcą prowadzić działalność w sposób zorganizowany, zgodny z kodeksem spółek handlowych, ale też z własną misją społeczną. Spółka z o.o. non profit może zatrudniać, inwestować, skalować swoją działalność i elastycznie reagować na zmiany rynkowe – podobnie jak klasyczna firma, ale z innym celem. Może także uzyskać status przedsiębiorstwa społecznego.
Kiedy warto? Gdy planujesz profesjonalnie rozwijać działalność społeczną opartą na usługach lub sprzedaży, chcesz mieć elastyczność biznesową i jednocześnie realizować misję społeczną. Odpowiednia dla projektów z dużym potencjałem wzrostu.
Zalety:
- elastyczna forma działania,
- możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, która będzie miała dominującą skalę w spółce (w przeciwieństwie do fundacji, czy stowarzyszenia, gdzie dominująca ma być działalność społeczna),
- dostęp do zamówień i rynku komercyjnego,
- silna pozycja formalna i duża rozpoznawalność w obrocie.
Wady:
- koszty rejestracji i obsługi,
- konieczność prowadzenia pełnej księgowości,
- stosunkowo duży kapitał potrzebny do założenia (ok. 1 tys. zł. na opłaty + 5 tys. zł. kapitału zakładowego),
- konieczność jasnego określenia misji społecznej w umowie spółki.
Chcesz dowiedzieć się więcej? Przejdź do artykułu: “Czy spółka z o.o. non profit to coś dla Ciebie?”.
Porównanie form prawnych działalności społecznej
Poniższa tabela przedstawia porównanie najważniejszych form organizacyjnych, które mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności społecznej – od grup nieformalnych po spółki non profit.
Zestawienie uwzględnia m.in. liczbę osób potrzebnych do założenia, możliwość prowadzenia działalności odpłatnej lub gospodarczej, dostęp do dotacji oraz potencjał zatrudniania.
Forma | Liczba osób | Osobowość prawna | Działalność gospodarcza | Działalność odpłatna pożytku publicznego | Zatrudnianie | Dotacje | Kiedy warto? |
Grupa nieformalna | 2–3 | nie | nie | nie | nie | nie | działania spontaniczne, bez formalności |
Komitet społeczny | 3 | nie | nie | nie | nie | nie | zbiórki publiczne |
Stowarzyszenie zwykłe | 3 | nie | nie | nie | tak | tak (lokalne) | małe inicjatywy z lekką formalizacją |
Stowarzyszenie rejestrowe | 7 | tak | tak | tak | tak | tak | większe organizacje z zespołem i planem rozwoju |
Fundacja | co najmniej 1 + majątek | tak | tak | tak | tak | tak | projekty eksperckie, edukacyjne, pomocowe |
Koło Gospodyń Wiejskich | min. 10 | tak | tak | tak | tak | tak (głównie ARiMR) | lokalna aktywność na wsi |
Spółdzielnia socjalna | 3 os. fiz. / 2 prawne | tak | tak | tak | tak | tak | tworzenie miejsc pracy, biznes + misja |
Sp. z o.o. non profit | 1–2 | tak | tak | tak | tak | tak | profesjonalna działalność z elastycznością biznesową |
- Jak wybrać formę prawną? Zadaj sobie te pytania:
Po zapoznaniu się z tabelą porównawczą możesz mieć pewne wątpliwości. Pomogą Ci te pytania:
- Czy działam sam czy w zespole?
Jeśli sam, fundacja lub spółka z o.o. mogą być lepszym wyborem (choć z reguły działanie w pojedynkę, tak, czy tak, nie będzie dobrym pomysłem – jesteś ciekaw czemu? zapytaj w komentarzu :)). Jeśli w szerszej grupie – pomyśl o stowarzyszeniu lub spółdzielni.
- Czy mam 7 osób gotowych działać ze mną?
Jeśli nie – stowarzyszenie rejestrowe odpada. Możesz zacząć od stowarzyszenia zwykłego lub fundacji.
- Czy chcę prowadzić działalność odpłatną lub gospodarczą?
Jeśli tak – potrzebujesz formy, która na to pozwala: stowarzyszenie rejestrowe, fundacja, spółdzielnia, sp. z o.o.
- Czy chcę zatrudniać ludzi?
Sprawdź, które formy to umożliwiają i jakie są z tym związane obowiązki (np. w spółdzielni socjalnej – obowiązkowe zatrudnienie).
- Czy zależy mi na prostocie czy większych możliwościach?
Grupa nieformalna czy komitet to prostota. Ale jeśli chcesz się rozwijać i aplikować o większe środki – pomyśl o rejestracji.
- Czy bardziej chodzi o ludzi, czy o kapitał?
Jeśli chcesz prowadzić podmiot, który będzie zrzeszeniem osób, to stowarzyszenie, spółdzielnia, grupa nieformalna, czy komitet społeczny, będę dobrym wyborem. Z kolei spółka z o.o. non profit, czy fundacja mają charakter bardziej kapitałowy – bez kapitału nie da się ich założyć.
Podsumowanie
Jeśli chcesz działać społecznie, nie musisz od razu zakładać własnej organizacji. Jednak na pewnym etapie działalności społecznej taka potrzeba może się już pojawić. Pamiętaj, że tych opcji jest sporo.
Przyjrzyj się wadom i zaletom każdej z form prawnych, zdefiniuj swoje cele i potrzeby – będzie to dobry punkt wyjścia do wyboru formy aktywności. A jeśli chcesz skonsultować z nami swoją indywidualną sytuację, to zapraszamy do skorzystania z bezpłatnych konsultacji.
